Białko – wróg czy przyjaciel?
(Nia O’Malley, specjalista żywieniowiec)

Ważny składnik odżywczy.
Białko spełnia w organizmie wiele funkcji. Jest wykorzystywane do budowy i naprawy tkanek a także stanowi główny składnik mięśni, skóry, ścięgien, naczyń krwionośnych, organów wewnętrznych, kości, sierści i kopyt. Spełnia ważną rolę nie tylko podczas budowy komórek i naprawy tkanek, ale również pomaga w regulowaniu wielu życiowych funkcji organizmu. Białka tworzą przeciwciała zwalczające bakterie i wirusy; są składnikiem enzymów i niektórych hormonów; to z nich składają się nukleoproteiny takie jak DNA; to one przenoszą tlen w organizmie i biorą udział w aktywności mięśni. Białka są drugim po wodzie najważniejszym składnikiem ciała. Jeśli nie liczyć tłuszczu i wody, to ciało składa się w osiemdziesięciu procentach z białka.

Fałszywe oskarżenia?
Jeżeli więc białko jest tak istotnym składnikiem organizmu, to dlaczego tak często obwinia się je za problemy zdrowotne koni? Pasze zwykle mają oznaczenia podające poziom zawartości białka a nie zawartości skrobi, a to powoduje, że jeśli koń jest żywiony paszą wysobiałkową (mającą równocześnie wysoką zawartość skrobi), to właśnie na białko zrzuca się winę w przypadku wystąpienia problemów typu ochwat, osteochondroza (epiphysitis), nadpobudliwość czy kolki. W przypadku tradycyjnych pasz bazujących na ziarnach zbóż, podawanych w formie muesli lub granulatów, zwykle kiedy jest wysoki poziom białek, występuje także podwyższony poziom skrobi, jako że pasze te mają za zadanie dodać więcej energii ciężko pracującym koniom lub koniom w bardziej wymagającym okresie życia. Badania wykazują, że to nie białko lecz dieta o zwiekszonej zawartości skrobi w połączeniu z niedoborami i brakiem zbilansowania innych składników odżywczych takich jak minerały, jest przyczyną występowania problemów mięśniowych, trawiennych a także problemów z układem kostnym i stawowym u koni.

Czym są białka?
Białka są molekułami długołańcuchowymi zbudowanymi z aminokwasów połączonych peptydami. Poszczególne białka różnią się rodzajami aminokwasów które składają się na łańcuch białkowy a także długością łańcucha proteinowego. Dziesięć rodzajów aminokwasów uznaje się za „podstawowe” i ich dostawa musi być stale zapewniona w diecie koni. Do nich należą arginina, histidina, isoleucyna, leucyna, lizyna, metioniona, fenyloalanina, treonina, tryptofan i walina. Pozostałe aminokwasy nie muszą być podawane w pożywieniu, jako że koń potrafi je syntetyzować przy pomocy mikroorganizmów w jelicie grubym a także w trakcie procesów metabolicznych zachodzących w ciele.

Wszelkie aminokwasy niezbędne do produkcji białek muszą być przez cały czas obecne w organizmie. Aminokwas, który występuje w niedostatecznych ilościach nazywamy aminokwasem ograniczającym ponieważ jego brak będzie ograniczał syntezę białek. Wyzwaniem, w przypadku żywienia koni, jest podanie takiej ilości białek, by spowodować odpowiednią koncentrację aktywnych aminokwasów we krwi, aby były w stanie w pełni zaspokoić zapotrzebowanie na białka podczas budowy tkanek, enzymów i hormonów a także do naprawy tkanek. Za pasze wysokiej jakości uznaje się takie, które sa źrodłem białek o dużej zawartości aminokwasów zaspokajających potrzeby zwierzęcia.

Jakość białek
Jakość białek jest uzależniona od profilu aminokwasów i od przyswajalności danego źródła białka. Im wyżej przyswajalne (zwłaszcza w jelicie cienkim) źródło, tym lepsze wchłanianie aminokwasów, co powoduje większy dostęp do rozmaitych aminokwasów potrzebnych do syntetyzowania białek i do naprawy tkanek. Niestety, nie określono stopnia przyswajalności białek zawartych w wielu składnikach powszechnie wykorzystywanych w paszach dla koni.

Źródła białek
Jakość białka powinna być brana pod uwagę podczas wyboru źródła białek w końskiej diecie. Nie wszystkie białka spożywcze dostarczają koniom odpowiednio zbilansowanych aminokwasów.

Posiłki zawierające ziarna soi mają najwyższą wartość biologiczną i zawierają 48% białka będącego podstawą żywienia. Jakość (wartość biologiczna) dodatku białkowego określa się porównując aminokwasy tworzące białko sojowe z aminokwasami, których potrzebuje koń w celu syntetyzowania własnych białek ustrojowych. Oba białka powinny zawierać nie tylko te same aminokwasy, ale dodatkowo powinny one być mniej więcej w zbliżonych proporcjach. Posiłek sojowy zawiera wyjątkowo dużo lizyny, kóra w przypadku większości innch ziaren, zwykle występuje w niewystarczających ilościach. Ziarna soi nie powinny być podawane koniom w postaci surowej. W takiej formie zawierają inhibitor uniemożliwiający trawienie białek przez konie. Surowe ziarna soi są zwłaszcza szkodliwe dla źrebaków.

Lucerna (alfalfa) jest członkiem rodziny warzyw, który posiada zdolność do „wiązania” azotu z atmosfery i dostarczania go do rośliny. Lucerna staje się coraz bardziej popularnym źródłem białka w diecie koni i może być podawana w formie sieczki, siana lucernowego lub paszy lucernowej. Inne źródła białek, takie jak słonecznik lub rzepak także mogą być stosowane do żywienia koni. Powszechnie stosowane w paszach dla koni są ziarna wykorzystane wcześniej do produkcji piwa lub w procesie destylacji, aczkolwiek uznaje się je za słabe źródlo aminokwasów.

Źródła wyokobiałkowe % g/kg 
Ziarno soi 44-48 % 440-480 g/kg 
Ziarno słonecznika 32 % 320 g/kg 
Fasola 23% 230 g/kg 
Lucerna 15-23% 150-230 g/kg

Źródła niskobiałkowe % g/kg 
Kukurydza 8% 60 g/kg 
Pszenica/jęczmień/owies 10-12% 100-120 g/kg 
Otręby 13-15% 130-150 g/kg 
*Wszystkie ziarna zawierają niewystarczającą ilość aminokwasów

Pasze 
W momencie podejmowania decyzji odnośnie wykorzystania konkretnej paszy należy zwrócić uwagę na ogólną zawartość białka w paszy, na ilość paszy, którą będzie się podawało koniowi w celu zapewnienia odpowiedniego dziennego spożycia białka a także na jakość zastosowanego źródła białka. Przyjrzyjmy się przykładowo dwóm rodzajom paszy treściwej i zastanówmy się, która dieta będzie korzystniejsza dla konia przebywającego w treningu, która lepiej zabezpieczy jego potrzeby oraz będzie wspomagała zdrowe trawienie: dieta zawierająca 5 kilogramów 20% białka, czy dieta zawierająca 10 kilogramów 10% białka? Obie diety pokryją dzienne zapotrzebowanie konia na białko, jednak dieta opierająca się na żywieniu 10 kilogramami niskobiałkowej paszy stwarza większe prawdopodobieństwo wystąpienia problemów na tle trawiennym, takich jak: mięśniochwat, nadpobudliwość, choroba wrzodowa, kolki, itp. Innym przykładem byłoby porównanie dwóch pasz o zbliżonej zawartości białka, z których jedna ma niedobór lizyny wśród aminokwasów. W przypadku niedoboru lizyny młode konie rozwijają się wolniej niż konie żywione paszą o wysokiej zawartości lizyny, nawet jeśli zawartość procentowa białka w paszy jest identyczna (14%).

Zapotrzebowanie na białko
Białko jest potrzebne koniom w każdym wieku, ale jego zapotrzebowanie jest uzależnione od wieku konia oraz od jego stanu fizjologicznego. Młode konie w okresie wzrostu oraz klacze hodowlane potrzebują go najwięcej i najwyższej jakości, podczas gdy konie sportowe potrzebują mniej białka. Niektóre młode konie dobrze tolerują nadmiar białka i wykorzystują je do budowy mięsni, ale wiele ras koni dobrze przyswajających pasze żle znosi nadmierną podaż białka w okresie wzrostu. W przypadku koni dorosłych jakość białka jest mniej ważna. Należy zaznaczyć, że u koni pozostających w treningu zapotrzebowanie na białko nie wzrasta radykalnie. Zwiększenie ilości podawanej paszy treściwej spowoduje zwiększone spożycie białek i wystarczy dla zaspokojenia większych potrzeb spowodowanych obciążeniem pracą. Obliczając ogólną podaż białek w diecie należy także brać pod uwagę białko występujące w paszu objętościowej.

Pasze objętościowe % g/kg 
Pastwisko – wiosna 30% + 300 g/kg suchej masy 
Pastwisko – lato 10-14% 100-140 g/kg suchej masy 
Pastwisko – jesień 14-20% 140-200 g/kg suchej masy 
Pastwisko – zima 10% 100 g/kg suchej masy 
Siano – wykłoszone 4-8% 40-80 g/kg suchej masy 
Siano – łąki uprawne 6-12% 60-120 g/kg suchej masy 
Sianokiszonka 9-15% 90-150 g/kg suchej masy

Nadmiar białka
W przypadku nadmiernego spożycia białek, gdy organizm zaczyna korzystać z niego jako paliwa energetycznego, następuje oderwanie azotu z łańcuchów białkowych co zakłóca wykorzystanie aminokwasów w procesie przemiany materii. Azot podlega szeregowi procesów chemicznych, w wyniku których zostaje zamieniony na mocznik. W efekcie zwiększa się zawartość mocznika we krwi, a jego nadmiar musi zostać wydalany z moczem. Powoduje to większe zapotrzebowanie konia na wodę, co z kolei przyczynia się do zwiekszonego wydalania moczu o wyraźnym zapachu amoniaku, wyczuwalnym zwłaszcza w słabo wentylowanych stajniach. Jeśli w stajni występuje wysokie stężenie amoniaku, może to wskazywać na nadmierną podaż białka w paszy dla koni. Mokre boksy i zapach amoniaku powodują problemy z zarządzaniem stajnią, gdyż zwiększa się zapotrzebowanie na ściółkę, co pociąga za sobą większe obciążenie pracą i podnosi koszty urzymania. Amoniak, którego stężenie jest wyższe bliżej ziemi, może także powodować problemy w przypadku źrebaków, które mają niedojrzały układ oddechowy, przez co są bardziej podatne na schorzenia górnych dróg oddechowych. Wysoki poziom amoniaku może być przyczyną problemów z układem oddechowym zarówno źrebiąt, jak i starszych zwierząt.

Nadmierne spożycie białka, oprócz zwiekszenia kosztów utrzymania, może być także szkodliwe dla zdrowia dorosłych koni. Zbyt wiele białka powoduje zaburzenia całego procesu trawiennego. Skutkiem tego jest słabsze przyswajanie i podniesione pH. Wysoki poziom mocznika i amoniaku we krwi może wpływać na system nerwowy, powodując niepokój i nerwowość u koni, a także zakłóca produkcję energii podczas treningu. Jeśli koń ma osłabioną wątrobę lub nerki i nie jest w stanie usunąć z organizmu nadmiaru mocznika ani amoniaku, to prowadzi do nadprodukcji kwasu mlekowego, co może spowodować obniżenie wyników lub opadnięcie z sił na finiszu wyścigu.

Wysoki poziom mocznika i amoniaku we krwi może wskazywać na nadmierne spożycie białka przez konia. Należy sobie przy tym zdawać sprawę, że jeżeli dieta konia nie dostarcza mu dostatecznie dużo energii i koń musi pobierać ją z tkanek, może to także skutkować podwyższeniem poziomu mocznika i amoniaku we krwi. Wskazówką, że koń spożywa zbyt dużo białka w stosunku do zaporzebowania mogą być na pastwisku miejsca, gdzie koń się wypróżnia lub oddaje mocz, jeśli trawa w tym miejscu jest przepalona lub rośnie wyjątkowo bujnie.

Niedostateczna ilość białek
Ponieważ białka są niezbędne do tak wielu funkcji życiowych i do wzrostu, ich niedobór może także powodować poważne problemy. Powszechną oznaką niedoboru białek jest słabsze przyswajanie paszy. Oczywiście, istnieje także wiele innych czynników, które mogą mieć na to wpływ. Innymi powszechnymi objawami niedoboru białek są zmierzwiona sierść, spowolniony wzrost kopyt lub odbiegający od normy rozwój kostno-szkieletowy źrebaków i młodych koni. W przypadku klaczy karmiących można zaobserwować zmniejszoną laktację, w wyniku której będzie spowolniony wzrost źrebiąt. Spowolniony wzrost u odsadków i roczniaków może także być wskazówką niedostatecznego spożycia białek. Trzeba jednakże zauważyć, że podobne objawy zanotowano w przypadku gdy spożycie białek było odpowiednie, natomiast zaburzone były proporcje pomiędzy podawanymi białkami a kaloriami.

Proporcje białek do kalorii
Proporcja białek w stosunku do energii (kalorii) jest ważna, zwłaszcza w przypadku żywienia młodych koni. Niektóre problemy powiązane z niedożywieniem źrebaków, podobnie jak w przypadku odsadków i roczniaków, mogą brać się z nieodpowiednio zbilasowanych w diecie proporcji białek do kalorii. Badania wykazały, że w przypadku pasz o niskim stosunku białka do kalorii, odstadki przyswajały słabiej paszę, rosły wolniej zarówno jeśli brać pod uwagę dzienny przyrost masy, jak i wysokość w kłebie oraz zanotowano obniżenie kondycji ogólnej. Ale należy zauważyć, że obniżony wzrost występuje także, kiedy koń otrzymuje nadmiar białka w stosunku do kalorii w diecie. Taka sytuacja ma miejsce, gdy wlaściciel konia podaje dodatkowo białko źrebakowi otrzymującemu już odpowiednio zbilansowaną paszę dla młodych koni. Występuje wówczas sytuacja podobna do tej, kiedy rolnik wiosną zbyt wcześnie wysieje na polach pasze azotowe. Bez energii dostarczanej przez słońce trawa nie może wykorzystać i zastosować azotu. Białko w pożywieniu dostarcza cegiełek ale to kalorie stanowią paliwo, które pozwala organizmowi na ich prawidlowe wykorzystanie.

Klacze hodowlane a białko
Badania wskazują, że pierwsze 40 dni ciąży mogą być najbardziej krytycznym okresem dla źrebnej klaczy. W tym okresie występuje najwyższy odsetek ronień w przypadku klaczy otrzymujących nieodpowiedniej jakości pożywienie. Ogólnie rzecz biorąc, w czasie pierwszych 8 miesięcy ciąży zapotrzebowanie klaczy na białko jest podobne jak w przypadku każdego innego dorosłego konia. To zapotrzebowanie zwiększa się znacznie w 9-tym, 10-tym i 11-tym miesiącu ciąży i przekracza w tym okresie zapotrzebowanie klaczy na energię. Jakość białka jest bardzo ważna w okresie laktacyjnym, zwłaszcza u klaczy które zostały ponownie zaźrebione.

Klacze hodowlane poza okresem laktacji, często są poddawane zmienionej diecie na 30-45 dni przed zaźrebieniem. Taka dieta zwykle obejmuje zwiększone racje ziarna, co powoduje zarówno większą podaż białek, jak i energii. Wydaje się słuszne stosowanie takiej diety do momentu stwierdzenia zaźrebienia po 40 dniach od zapłodnienia. Udowodniono, że klacze hodowlane mają zdolność do gromadzenia zapasów tłuszczu będącego źródłem energii w zaawansowanej ciąży oraz na początku okresu laktacyjnego. Dla porówniana – konie nie są w stanie przechowywać w organizmie nadmiaru białka. Jak wcześniej zauważono, białko podawane w nadmiarze w stosunku do dziennego zapotrzebowania konia, może być przetworzone na energię i/lub zamienione na tłuszcz i/lub usuwane z organizmu.

Młodzież a białko
Największe zapotrzebowanie na białko mają młode konie w okresie intensywnego wzrostu. Białko wysokiej jakości nie tylko wspomaga prawidłowy przyrost masy, ale także wpływa na rozwój układu kostno-szkieletowego oraz mięsniowego u odstadków. Jakość białek jest przy tym istotna, jako że niezbędne jest zapewnienie w diecie odpowiedniej ilości aminokwasów, a zwłaszcza lizyny. Najnowsze badania wykazały, że dieta o niskim poziomie białek (9%) ale z dodatkowo podawaną lizyną (0,6%) i treoniną (0,4%) daje identyczne efekty w postaci odpowieniego wzrostu młodych koni od momentu urodzenia do ukończenia pierwszego roku życia, jak podawanie paszy o poziomie białek 14%. To wskazuje jak ważne jest zapewnienie młodym koniom białek odpowiedniej jakości. Być może przyszłe badania wykażą, że także inne aminokwasy są istotne w żywieniu młodych koni w okresie wzrostu. Podawanie paszy która jest źródłem wysokiej jakości białek, takiej jak produkty mlekopochodne, posiłki sojowe oraz lucerna, powinny zapewnić odpowiedni poziom podaży aminokwasów.

Konie sportowe a białko
Właściciele koni i trenerzy często podają koniom sportowym więcej białka niż innym dorosłym koniom. Nie ma to uzasadnienia. W przypadku koni sportowych jest zauważalne niewielkie zwiększenie zapotrzebowania na białko, ale kiedy uwzględni się utratę azotu podczas pocenia i wydychania, to nie jest ono duże. Celem troski powinno być raczej zwiększone zapotrzebowanie tych koni na energię. A ponieważ z tego względu konie sportowe są zwykle karmione większą ilością paszy treściwej, więc przy okazji otrzymują zwiekszoną dawkę białek, co w większości przypadków pokrywa ich zapotrzebowanie.

Nie zawsze w przypadku dorosłych koni sportowych zachodzi potrzeba zwiększenia białka w paszy treściwej do 14-16%. Jeżeli konie są karmione dobrej jakości paszą objętościową, to wystarczy pasza treściwa o zawartości 10-12% białka. Konie sportowe zwykle spożywają duże dawki paszy treściwej, w celu zwiększenia energii, co zaspokaja zwiększone u koni sportowych zapotrzebowanie na białko. Wiele pasz komercyjnych dla koni wyścigowych zawiera 14% białka. Dzięki temu pasze te mogą być mieszane z owsem lub wysłodkami buraczanymi i nadal będą zawierały odpowiedni poziom białek. Niektóre konie wyścigowe dostają niedostateczną ilość paszy objetościowej. Podanie zwiększonej ilości białka w paszy treściwej zapewnia im dostateczne dzienne jego spożycie. Także w przypadku młodych koni wyścigowych które wciąż rosną, wyższa podaż białka w diecie jest korzystna.

W celu wydalenia nadmiaru azotu i mocznika z organizmu koń musi pić wiecej wody by wydalić wiecej moczu o zwiekszonej zawartości amoniaku. To powoduje, że zwiększa się zapotrzebowanie organizmu na wodę i elektrolity a także, że wysoka zawartość wydalanego amoniaku może podrażniać górne drogi oddechowe, co w efekcie może spowodować spadek odporności koni na inne alergeny oddechowe takie jak zarodniki grzybów. Pewna ilość nadmiaru azotu będzie także wydalona z potem. Konie na diecie wysokobiałkowej często wydzielają gęsty, kleisty pot który ma mniejsze zdolności schładzania konia niż czysty pot o konsystencji wody.

Innym czynnikiem wskazującym na nadmiar białka w diecie może być zwiększona ciepłota ciała konia podczas procesu przetwarzania białek na energię. Spalanie białka wyzwala duże ilości ciepła, więcej niż w przypadku wykorzystywania do tego węglowodanów lub tłuszczy dla energii. Jest to bardzo niekorzystne dla zdrowia koni.

Wnioski
Wszystkie konie potrzebują białek, które są niezbędne do prawidłowego metabolizmu, ale zapotrzebowanie na ilość i jakość białek zmienia się w różnych okresach życia koni i jest uzależniona od rodzaju ich użytkowania. Nadmiar białek jest równie niebezpieczny co niedobór. Niezbędne jest znalezienie równowagi pomiędzy dostarczaniem dostatecznej ilości białek, które zapewnią najlepsze możliwe wyniki a przekarmieniem, które może być przyczyną nieprawidłowości w procesie metabolizmu i będzie miało niekorzystny wpływ na wyniki sportowe. Wybierając pasze dla konia należy brać pod uwagę wiele ważnych czynników dotyczących białka: strawność białek, zawartość aminokwasów i stosunek białka do energii (współczynnik PER) w diecie. Te czynniki są zwłaszcza istotne kiedy mamy do czynienia z końmi w okresie wzrostu. Białka są niezbędne do zachowania prawidłowych funkcji organizmu, ale nie są „ważniejsze” od innych składników odżywczych, węglowodanów, tłuszczy, minerałów czy witamin. Oprócz wody żaden inny składnik odżywczy nie jest bardziej ani mniej istotny niż pozostałe. Zrównowazona dieta jest kluczem do prawidłowego żywienia koni bez względu na ich wiek, obciązenie pracą czy status hodowlany.

Białko jest absolutnie niezbędne do budowy i naprawy tkanek a także do tworzenia masy mięśniowej, kości, krwinek, enzymów, hormonów, ścięgien, kopyt, wewnętrznych organów takich jak serce i wątroba a także prawie wszystkich tkanek każdego konia. Białko pokarmowe jest składnikiem pokarmowym zarówno przecenianym jak i niezrozumianym, i powinno być postrzegane raczej jako przyjaciel niż jako zło.

Tłumaczenie: Beata Fiłonowicz

Źródło: www.paszaredmills.pl